Απέραντος και εξαιρετικά ενδιαφέρων είναι ο πλούτος των θρησκευτικών μνημείων και κτισμάτων της ανατολικής Κρήτης.

Τα μοναστήρια είναι σπουδαία μνημεία αρχιτεκτονικής και τέχνης, ιδίως ξυλογλυπτικής και αγιογραφίας και χώροι άρρηκτα συνδεδεμένοι με την τοπική ιστορία και παράδοση. 


Μονή Αγίου Γεωργίου Σελινάρι

Η Μονή Αγίου Γεωργίου Σεληνάρι ή Σελλινάρι είναι ορθόδοξο μοναστήρι το οποίο βρίσκεται στην Κοινότητα Βραχασίου του δήμου Αγίου Νικολάου, στην ανατολική Κρήτη, κοντά στο χωριό Βραχάσι, επί της εθνικής οδού, 42 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο.

Στην περιοχή της Μονής Σεληνάρι, με τις απότομες πλαγιές, στο παρελθόν ζούσαν ασκητές. Ο παλιός ναός της Μονής χρονολογείται από τον 16ο αιώνα. Ήταν το καθολικό παλιάς Μονής η οποία διαλύθηκε τον 19ο αιώνα και εγκαταλείφθηκε. Σύμφωνα με την παράδοση το 1522 κατέφυγαν τρία αδέλφια από τη Ρόδο. Ένα από αυτά, ο Νικόλαος, έγινε μοναχός και εγκαταστάθηκε στην περιοχή. Μια νύχτα είδε στην απέναντι πλαγιά ένα φως και μια φωνή να τον καλεί. Την επόμενη μέρα βρήκε εκεί μια εικόνα του Αγίου Γεωργίου και έτσι άρχιζε να κτίζει ένα ναό. Ο ίδιος συνέχισε να ζει στην περιοχή μέχρι το θάνατό του. Φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν σε κελιά και άλλοι μοναχοί μέχρι τον 19ο αιώνα.

Μετά τη διάνοιξη της εθνικής οδού το 1925, ο ναός του Αγίου Γεωργίου έγινε τόπος προσκυνήματος για τους διερχόμενους οδηγούς, καθώς ο στενός ανηφορικός δρόμος περνούσε δίπλα από γκρεμό.Η σύγχρονη Μονή ιδρύθηκε το 1961. 

Το μοναστηριακό συγκρότημα της Μονής έχει δύο επίπεδα. Η είσοδος στη μονή γίνεται από πύλη με τριμερές αέτωμα και με ψηφιδωτά. Μετά την είσοδο βρίσκεται πέτρινη κρήνη με ανάγλυφη διακόσμηση, η οποία κτίστηκε το 1923. Δίπλα στην κρήνη, στο ανατολικό τμήμα της Μονής βρίσκεται ο παλιός ναός του Αγίου Γεωργίου. Έχει δύο θυρώματα, στη νότια και στη δυτική πρόσοψη, και ένα παράθυρο. Το αγιοθύριδο μεταφέρθηκε από άλλο ναό και φέρει τη χρονολογία 1813. Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό είναι της σύγχρονης εποχής.

Δυτικότερα βρίσκονται οι νεότεροι ναοί των Θεοφανίων και της Αναστάσεως. Ο Ιερός Ναός των Θεοφανείων ανεγέρθηκε το 2000 και ο ναός της Αναστάσεως του Κυρίου το 1992. Δυτικά βρίσκεται το διώροφο συγκρότημα που στεγάζει την τράπεζα, τα γραφεία της Μονής, κελιά μοναχών καθώς και το Εκκλησιαστικό Μουσείο. Σε υψηλότερο επίπεδο βρίσκεται το πυργώδες κωδωνοστάσιο και χώροι φιλοξενίας επισκεπτών. Στους αδερφούς της Μονής συγκαταλέγονται ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ευγένιος και ο Μητροπολίτης Πισιδίας Ιώβ.

 Μονή Κρουσταλλένιας

Η μονή Κρουσταλλένιας είναι ορθόδοξο μοναστήρι το οποίο βρίσκεται στην Κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου του Δήμου Οροπεδίου Λασιθίου, στην ανατολική Κρήτη. Είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Απέχει 41 χιλιόμετρα από τον Άγιο Νικόλαο. Η μονή είναι κτισμένη πάνω σε μικρό ύψωμα στο οροπέδιο Λασιθίου.

Είναι άγνωστο το πότε ιδρύθηκε η Μονή. Ο Βασίλειος Ψιλάκης ανέφερε ότι στη μονή συγκεντρώθηκαν επαναστάτες το 1272 για να τελέσουν δέηση πριν το οροπέδιο Λασιθίου γίνει ορμητήριο για την επανάσταση. Ο Νίκος Ψιλάκης αναφέρει ότι αυτή η πληροφορία υπονοεί ότι η Μονή υπήρχε από τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο. Το παλιό αγιοθύριδο της μονής έχει τη χρονολογία 1241. Οι Ενετοί όμως, στα πλαίσια κατάπνιξης των επαναστάσεων, απαγόρευσαν την πρόσβαση στο οροπέδιο από το 1293 μέχρι το 1543, με αυστηρές ποινές για τους παραβάτες, ακόμη και θάνατο.

Με την εκ νέου εγκατάσταση πληθυσμού τον 16ο αιώνα, στο οροπέδιο έφτασαν οι μοναχές Παλαντία και Θεοκλήτη, από την Πελοπόννησο. Η μοναχή Παλαντία, από τη Μονή Παναγίας του Σπηλαίου, ίδρυσε τη Μονή Κρουσταλλένιας, ενώ η μοναχή Θεοκλήτη ίδρυσε τη Μονή Αγίας Πελαγίας, από την οποία πλέον σώζεται μόνο ο ναός. Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς, στη Μονή εγκαταστάθηκαν άντρες μοναχοί. Κατά τη διάρκεια των Οθωμανικών χρόνων η Μονή έγινε τόπος συνάντησης των καπετάνιων της περιοχής. Επίσης ήταν τόπος φιλοξενίας ξένων, όπως του περιηγητή Siber το 1817.

Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, η Μονή λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε από τα τουρκοαιγυπτιακά στρατεύματα τον Ιανουάριο του 1823. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1866, ήταν έδρα της Επαναστατικής Επιτροπής των Ανατολικών επαρχιών και διέθετε αποθήκες πυρομαχικών. Έτσι κατά την Μάχη του Λασιθίου (20-30 Μαΐου 1867) η Μονή καταστράφηκε ξανά από τις Οθωμανικές δυνάμεις. Μετά την επανάσταση τα περισσότερα κτίρια της Μονής κτίστηκαν από την αρχή.

Στη Μονή λειτουργούσε σχολείο από τα μέσα του 19ού αιώνα μέχρι το 1926.


Μονή Βιδιανής

Η I. Μονή Βιδιανής έχει κτιστεί στη θέση του παλιού μετοχιού των Βίδων (1583) που συνοικίσθηκε από τα μέλη της παλιάς αυτής οικογένειας που είχαν έρθει από το Χάνδακα σαν ενοικιαστές γης. Το επώνυμο Βίδος, με τη μορφή Βιδάκης εξακολουθεί να ακούγεται στο Λασίθι. Η Μονή Βιδιανής ιδρύθηκε μετά το 1856 από τον ιερομόναχο Μεθόδιο Περάκη και πυρπολήθηκε το 1867 από τους Τούρκους κατά τη Μάχη του Λασιθίου. Ανακαινίσθηκε και ξαναλειτούργησε το 1874. Κατά τη διάρκεια του σύντομου βίου της γνώρισε περιόδους ακμής και παρακμής.

Από το 1959, έτος κοίμησης του τελευταίου μοναχού, η Μονή εγκαταλείφθηκε στη φθορά του χρόνου. Το 1981 ο Σύνδεσμος Λασιθιωτών Ηρακλείου ανέλαβε την αξιοποίησή της και υπέβαλε πρόταση που προέβλεπε διάφορες δραστηριότητες μεταξύ των οποίων η σημαντικότερη ήταν η δημιουργία Μουσείου Φυσικής ιστορίας στο οποίο θα εκθέτονταν δείγματα πανίδας και χλωρίδας καθώς και διάφορα πετρώματα από την περιοχή του Οροπεδίου Λασιθίου. Η πρόταση έγινε δεκτή και εντάχθηκε στο πρόγραμμα Leader. Στο μεταξύ αποφασίσθηκε η αναβίωση της Μονής και πρώτος ηγούμενος χειροτονήθηκε ο αρχιμανδρίτης Δαμιανός Μπελέρης. Μετά την μετακίνηση του στην Μονή Κρουσταλλένιας νέος ηγούμενος ορίσθηκε ο Δωρόθεος Καφτάκης ο οποίος επιδεικνύει μεγάλο ζήλο και έχει επιτελέσει πολύ σημαντικό έργο.

Εκτός από το υποβλητικό και γαλήνιο περιβάλλον που θα απολαύσει ο επισκέπτης, έχει τη δυνατότητα να επισκεφθεί το Μουσείο Φυσικής ιστορίας ενώ στο εσωτερικό να θαυμάσει την περίφημη εικόνα της Παναγίας της Βιδιανής, (μεσοβυζαντινής περιόδου) και τις εικόνες του τέμπλου φιλοτεχνημένες στην Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών γύρω στο 1880.

Άλλες Μονές της ευρύτερης περιοχής

Σημαντικές επίσης Μονές είναι η Μονή Τοπλού, όπου υπάρχουν δύο μουσεία, εκκλησιαστικών ειδών και χαρακτικής, η Μονή Καψά, σκαρφαλωμένη στις ανατολικές πλαγιές των απόκρημνων βράχων του φαραγγιού στα νότια του νομού, η Μονή Φανερωμένης στην Παχιά Άμμο, καθώς και οι Μονές Αρετίου , Ξερών Ξύλων, Κρεμαστών, Κουφής Πέτρας και Αγίου Αντωνίου Φραρώ στην ευρύτερη περιοχή της Νεάπολης.